خلیج فارس،دریایی که در نتیجه انفعالات اواخر عهد میونس و اوایل عهد پیلونس از دوران سوم زمین شناسی که سبب پیدایش جبال زاگرس و رشته های جنوبی ایران و به طور کلی فلات ایران شده است به وجود آمد و قبل از این دوره به صورت زبانه باریکی وجود داشت،[1]از مصب اروند رود ( که خود از پیوستن کارون و دجله و فرات به وجود آمده است ) [2]در منتهی الیه جنوب غرب ایران تا شبه جزیره مسندم در عمان امتداد داشته و از طریق دریای عمان با اقیانوس هند ارتباط دارد. این دریا در واقع پیشرفتگی وسیع آب در خشکی، در بخش جنوب غربی قارۀ آسیا، جنوب فلات ایران، شمال شبه جزیره عربستان است و می توان خلیج فارس را شعبه غربی اقیانوس هند دانست که دریای عمان مانند یک پل ارتباطی آنها را به هم متصل می کند. خلیجفارس بین 24 درجه و 30/30 درجه گستره شمالی و 48 درجه و 25/56 درجه درازای خاوری از نصف النهار گرینویچ و در دامنه فلات ایران قرار گرفته است. وسعت آن در حدود 232850 کلومتر مربع و از لحاظ طولی، تنگه هرمز تا دهانه شط العرب را با مساحت 1259 کیلومترمربع پوشش می دهد. ایران بیشترین خط ساحلی را در خلیج فارس دارد و خط ساحلی جنوبی از آن چند کشور عربی است. همچنین خلیج فارس دریایی کم عمق با میانگین متوسط 92 متر می باشد که ژرف ترین نقطه آن در نزدیکی تنگه هرمز واقع است که 92 متر ژرفا دارد.
جزایر خلیج فارس نیز دنباله ارتفاعات زاگرس بوده که به دریا کشیده شده و قسمتهای مرتفع آن از آب بیرون آمده است و به جز قشم، کیش، لاوان، هندورابی،سایر جزایرغالباً به صورت گنبدهای نمکی هستند[3]
از منظر آب و هوایی، نمی توان برای خلیج فارس، شرایط جوی مساعدی را متصور شد. میزان رطوبت نسبی این منطقه، در همه جای آن بسیار زیاد است. برای نمونه، رطوبت هوا در بوشهر به 84% و در بحرین به 80% می رسد و در مورد سایر نقاط نیز این ارقام در همین حدود هستند.[4]
درجه حرارت هوا هرچند متغیر میباشد ولی در واقع هوای آن گرم است؛ به طوری که در فصل گرما تحمل درجه حرارت مشکل است. شدت گرما به حدی است که درجه حرارت آب خلیجفارس در ماههای تیر و مرداد تا 36 درجه سانتیگراد میرسد،[5] لذا بیشتر از دو فصل در این مناطق قابل تشخیص نیست؛ فصل زمستان که هوا نسبتاً خنک میباشد و این شامل ماههای آذر، دی و بهمن میگردد که خنکترین ایام آن اواسط دی ماه است که درجه حرارت گاهی تا 15 درجه کاهش مییابد و بقیه ایام سال را ماههای تابستان تشکیل میدهند که هوا گرم است. به عبارتی، عمر فصول پاییز و بهار آن قدر کوتاه است که به آسانی میتوان از آن چشم پوشید.
بارندگی در سواحل خلیجفارس بسیار کم است. حجم باران در سواحل شمالی و ایرانی خلیجفارس، بیشتر از سواحل جنوبی آن است. برای نمونه، متوسط ریزش باران در مسقط تا 16 سانتی متر، بصره 25 سانتیمتر، بحرین به 10 سانتیمتر میرسد.[6] به علت همین بارندگی کم است که رودهایی که از سواحل عربی به خلیج فارس سرازیر میشوند، منحصر به همان سیلابهای اتفاقی از صحاری عربستان هستند که در پی طوفانهای فصلی به وجود میآیند. اما در مناطق شمالی دریا، آب های زیادی که درپی بارانهای فصلی باعث تشکیل رودهای کارون، دجله و فرات میشوند، پس از تشکیل اروند رود به خلیج فارس میریزند. از دیگر رودها، رود جراحی است که به دو شعبه تقسیم میشود؛ یکی رود شادگان که به کارون میریزد و دیگری خود جراحی است که در محل خورموسی به خلیج فارس میریزد. دالکی و مهران نیز از دیگر رودهای قابل توجه درون ریز شمالی هستند.[7] به طور کلی حجم آبی که به خلیج فارس میریزد کمتر از آبی است که تبخیر میشود، به طوری که در هر ثانیه 300 متر مکعب آب وارد خلیجفارس میشود، ولی هر ثانیه 1500 مترمکعب از آن تبخیر می شود.[8]
با حمله اعراب و سقوط ایران، تحولات عمده در کرانههای شمالی خلیجفارس، رخ داد. در این زمان و با حملات گسترده و ویران کننده اعراب، بنادر زیادی رو به نابوده رفته و همچنین بنادری نیز رو به رشد و شکوفایی نهادند. برای نمونه بندرهای سینیز و مَهروبان از آبادانی پیشین افتاده و بحرین به عنوان اولین بندر، که از آن به عنوان لشکرگاه جهت حمله به سایر مناطق استفاده میکردند، شکوه یافت.
مطالعه سواحل خلیج فارس و دریای عمان سبب می گردد که از نام تعدادی از بنادر از رونق افتاده، آگاهی یابیم. روبروی بندر بصره که خاک خرمشهر امروزی در آن قرار دارد، در ساحل شمالی خلیج فارس، بندرها و آبادیهای ساحلی را بر اساس متون تاریخی و جغرافیایی نخستین اسلامی بر میشماریم. در این بررسی، می توان بصره را به عنوان نخستین بندر قابل توجه آن دوره، به شمار آورد. بندری که تا روزگار حمله اعراب به ایران وهشت آباد اردشیر» به معنای بهشت آباد شده اردشیر» نام داشته است. با رونق گرفتن بصره، بندر ابله (فرج الهند)[9] رونق خود را از دست داد و بصره جانشین آن شد. صورت پهلوی ساسانی ابله، اولای» بوده است که در تورات به نام اولای یعنی آب ولای ته نشین و رسوبات آب » آمده است. بصره هم که در زمان عمر خلیفه دوم و به امر او به این نام مرسوم گشت، به معنای گمرک و محل وصول عوارض و گمرک و بازدید کالاهای وارد و صادره » بوده است. بنادر و جزایر خلیج فارس در دوران نخستین اسلامی و اواخر دروه ساسانی، جزء ایالت فارس و تابع آن ایالت بوده است چنانچه ابن رسته» مولف اعلاق النفیسه» که کتاب خود را در سال 290 ه.ق تالیف کرده است، شهرهای ساحلی و بنادر خلیج فارس را جزء اقلیم سوم ( فارس ) معرفی کرده و سیراف و سینیز و مهروبان را جزء اقلیم مذکور دانسته است.[10]
ابنحوقل» نیز در یادداشت های خود،ابله، تَوَّج، مَهروبان، سینیز، جنانه، نجیرم، سیف ( کرانه )، سیراف، حصن، ابن عماره، هرمز و دیبل را به عنوان بنادر و سواحل واقع در گستره شمالی خلیج فارس و واقع در دهانه رود دجله تا شرقیترین نقطه بندر دیبل، نام برده است و در جنوب سواحل و جزایر خلیجفارس نیز، از مجمع الجزایر بحرین، اُوال و لافت [11] سخن به میان می آورد.[12]
برای تبیین دقیق تر اوضاع و موقعیت جغرافیایی جزایر و بنادر خلیجفارس، ابتدا باید به این نکته توجه داشت که این جزایر و بنادر، در تقسیم بندی بخش ها و ایالات ایران در دوران ساسانی و اوایل دوران اسلامی جزء ایالت فارس و منطقه اردشیر خوره» بوده است. شایان توجه است که ایالت فارس در دوره ساسانی به بلوک پنج گانه :استخر، اردشیر خوره ، دارابگرد ، شاپور و ارجان تقسیم میشده و یکی از وسیع ترین بلوکها، اردشیر خوره بود که از شیراز رو به جنوب تا دریا و حتی جزایر خلیجفارس از خارک الی قشم را نیز شامل میشده است.[13]این بلوک بندی، پس از فتح ایران به دست مسلمانان نیز، تقریباً به همین سبک و سیاق استوار ماند.
استخری،جغرافی دان مشهور قرن سوم ه.ق نیز تقریباً خمین تقسیم بندی را برای جزایر و بنادر واقع در سواحل شمالی خلیج فارس ارائه می دهد. اندک تفاوت این تقسیم بندی نیز در عدم اشاره به توَّج در شمال و افزودن خارک و چند جزیره مسی،اما ناآشنا به سواحل جنوبی است.[14] ابن رسته هم جزایر و بنادر خلیج فارس را جز ایالت فارس دانسته،[15] که پس از تصرف شهرها و بنادر جنوبی خلیج فارس به دست مسلمانان در قرون اولیه، این مناطق جزو ایالات و سرزمین های تابع بصره شدند و از آن جا اداره میشدند.[16]
[1]. پیروز مجتهدزاده، خلیج فارس ، کشورها و مرزها ، تهران ، عطایی ،78 ، ص 27 .
[2]- اسماعیل رائین، دریانوردی ایرانیان،،(ج 1)، بدون ناشر، 1356، ص 62 – مقایسه شود: احمد اقتداری، خلیج فارس، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ دوم، 1356، ص4؛ همایون الهی، خلیج فارس و مسائل آن، تهران، قومس،1384،ص7.
[3]- جغرافیای جزایر ایرانی خلیج فارس، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،1381،ص8.
[5]. عبدالرضا امیر ابراهیمی، خلیج فارس، پژوهشکده علوم انسانی، بی تا، ص140
[6]. حسین نوربخش، همان کتاب، ص 313.
[7]. احمد اقتداری، پیشین، ص 2.
[8] . همایون الهی، خلیج فارس و مسائل آن، تهران، قومس، 84 ، ص 10.
[9] - تاریخ الامم و الملوک(ج 3)، صص 3- 5.
[10] . ابن رسته، پیشین، ص 38 .
[11] - . منظور از لافت در اینحا همان قشم کنونی یا ابرکاوان که در دوره ورود مسلمانان به ایران و فتح سرزمین هایی در جنوب ایران و خلیج فارس، با عنوان ابرکافان» و یا ابرکاوان» یاد شده است.
[12] . ابن حوقل، پیشین، ص 48
[13] . تذکره جغرافیای تاریخی ایران ، تهران ، قومس، 1358 ، صص 74 ـ 173.
[14] .برای آگاهی بیشتر، بنگرید به: استخری ، مسالک الممالک ترجمه محمدبن عبداله تستری، به کوشش ایرح افشار ، تهران ، انتشارات ادبی و تاریخی ، 1373 ، ص 38.
[15] . ابن رسته، مولف اعلاق النفیسه، شهرهای ساحل و بنادر خلیج فارس را جزء اقلیم سوم معرفی کرده و سیراف و سینیز و ماهی روبان (مهروبان) را جزء آنان دانسته است: ابن رسته، اعلاق النفیسه، لیدن . 91 ، ص 49 .
[16] . طبری ، تاریخ طبری ( ج 1)، ص 337.انجام پایان نامه تاریخ شکوفا اندیش
موقعیت جغرافیایی خلیج فارس – بنادر و کرانه های شمالی و جنوبی در پیش از اسلام تا دوره اسلامی
شاه اسماعيل اول –و گرجستان انجام پایان نامه تاریخ 09359793534
خلیج ,فارس ,، ,ص ,بنادر ,جزایر ,خلیج فارس ,است که ,که در ,فارس و ,خلیج فارس، ,خلیج فارس، تهران،
درباره این سایت